قبل از پرداختن به مسئله اختلال وسواس فکری – عملی ، یا به عبارت علمی ،
اختلال وسواسی – جبری ، توصیف واژه اضطراب که در میان عامه ی مردم به نوعی
شناخته شده است ضروری است. ضروری از این نظر که هر چند این واژه از دیرباز
برای انسان آشنا بوده ولی مفهوم عمیق تر و علمی آن جهت توصیف بیماری مزبور
مهم به نظر می رسد. این واژه نزد عموم به مفاهیمی چون نگرانی ، تشویش ،
دلهره ، دستپاچگی و نظایر این اطلاق می شود. اما به واقع این مفهوم عبارت
است از یک حالت انگیختگی هیجانی مفرط و غیر قابل کنترل در لحظه وقوع توسط
فرد که دارای یک یا چند علامت عمده ی جسمی – روانی است؛ نظیر ، پریدگی رنگ
چهره یا سرخ شدن چهره ، احساس گرم شدگی یا سردی در اندام خصوصاً دستها ،
تنگی نفس ، لرزش لبها یا دستها ، احساس پیچش در ناحیه شکم ، حالت تهوع و
استفراغ ، پرش گوشه چشمها و یا پلکها ، تندی ضربان قلب ، بروز اختلال در
ارائه تکلم و علائمی چند از این دست.

اما آنچه شرح آن بیان شد،
علائمی چند است که لزوماً تمامی آنها در حالت اضطراب پدید نمی آید، آنچه
لازم است در بروز اضطراب مطرح گردد این است که اضطراب ، خود در حالات عمیق
تر ، طولانی مدت تر و گسترده تر تبدیل به شکلها و گونه های مختلفی می شود
که اصطلاحاً به آنها طبقه ی اختلال های اضطرابی گفته می شود. به عبارتی
اختلال های مختلفی پدید می آیند که ریشه همه ی آنها به طور مشترک بروز
همان اضطراب است و یکی از عمده ترین اختلال های اضطرابی ، همان اختلال
وسواس جدی است.

تشریح نوع اختلال

در یک عبارت ساده اختلال
وسواسی- جبری عبارت از وجود حداقل یک فکر اضطرابی در شخص است که نهایتاً
منجر به بروز یک رفتار جبری در فرد می شود . فکر و رفتار در شخص ، غیر
قابل کنترل بوده و شخص ناگزیر از تسلیم شدن در برابر  آنهاست . نمونه ی
شایع آن ، فکر آلوده بودن دستها در فرد است که وی را وادار می سازد به
کـّرات دستهای خود را بشوید. اما این اختلال می تواند شکل خفیف تری نیز
داشته باشد و آن هم وجود فکر وسواسی است که کمتر به عمل وسواسی تبدیل می
شود.

در این حالتِ فکر وسواسی یک فکر ، یک عقیده ، یک احساس و یا یک
اندیشه، مزاحم و تکرار شونده است. مثلاً شخصی مدام به این مسئله اشتغال
ذهنی دارد که ممکن است عملی انجام دهد که منجر به مرگ فرزندش شود یا مدام
فکر مرگ مادرش به ذهنش خطور کند. نمونه هایی از افکار وسواسی عبارت اند از
؛ فکر آسیب زدن به خود یا دیگران ، مرگ نزدیکان ، آلوده بودن ، مبتلا به
یک بیماری لاعلاج بودن ، آتش سوزی ، مسموم شدن خود یا مسموم کردن دیگران.

متقابلاً
اعمال وسواسی نیز در نوع عمیق تر اختلال ، به صورت عملی حاد ظهور پیدا می
کند نظیر شستن دست ها ، استحمام مکرر، بررسی ابزار مختلف نظیر شیر گاز ،
پنجره ها ، کمدها و گنجه ها ، قفل در و ...

علل زمینه ای بروز اختلال

در
تشریح ساده و کلی علل بروز اختلال ، بایستی اشاره نمود که این اختلال ها
عمدتاً می تواند ثانوی ، یعنی به دنبال یک اختلال دیگر در فرد مطرح باشند
و یا این که به دنبال ، ناراحتی و اختلال دیگری پدید آید که مقصود ،
افسردگی است. به عبارتی زمینه آن وجود افسردگی در فرد است که گاهی به
دنبال این اختلال حادتر می شود. اما در مجموع ، عوامل رفتاری زیادی در
بروز اختلال مطرح هستند که به طور عمده بدانها اشاره می شود:

1- عوامل زیست شناسی نظیر عوامل عصبی مغز ( ناقلهای شیمیایی) ، عوامل وراثتی و عوامل هورمونی

2- عوامل رفتاری

3- عوامل روانی – اجتماعی

در
تشریح کلی عوامل مطرح شده باید گفت که وجود فرد یا افرادی مبتلا به اختلال
های خلقی و یا اضطرابی در خانواده ی گروه 1و 2 می تواند زمینه ای برای
بروز اختلال در فرزندان باشد ، اما جدای از این بُعد ، یکی از مهمترین
عوامل ، وجود عوامل رفتاری است.  نقش رفتاری والدین در تربیت اصول رفتاری
کودک ، در بروز این اختلال بسیار مؤثر است. به طور طبیعی والدین در تربیت
کودک خود نقش مستقیم تر و عمیق تری بازی می کنند. این نقش در ابعاد افراطی
تسلط گرایانه ، اجباری و دستوری و طی تکرارهای مکرر و خصوصاً هنگامی که
کودک را ناگزیر از انجام آن می سازند ، می تواند زمینه ساز بروز اختلال ،
در فرد گردد.

برای نمونه در یکی از تحقیقات که درباره ی رفتار کودک
، در سال 1999 ارائه شد ، به الگوهای رفتاری والدین در شکل گیری رفتار
وسواسی کودکانی اشاره شد که در آن مُبادی آداب بودن والدین ، توجه به نکات
پیش پا افتاده ، تأکید به انجام دقیق اکثر عملکردها، رعایت نظم و انضباط ،
اصول بهداشتی ، کنترل روابط ، روابط محدود ، دقت در رعایت شست وشو ، در حد
بسیار افراطی مد نظر بوده است .

اما در عوامل روانی- اجتماعی به
مفاهیمی چند از جمله روانکاوی ، یادگیری های اجتماعی و خودارزیابی اشاره
می شود. به طور خلاصه از دیدگاه روانکاوی در زمینه ی اختلال به تأکید و
تثبیت رفتارهای اولیه در دوران رشد جنسی کودک که اصطلاحاً دوران مقعدی است
اشاره شده است . گفته می شود که یک مادر کمال گرا در تأکید و کنترل شدید
کودک جهت کنترل مدفوع خود در آن سنین و سپس ارائه تربیت به صورت کمال
گرایانه یعنی هر چیزی در حد بسیار دقیق و مطلوب خود ، می تواند شخصیت
وسواسی را پدید آورد. چنانچه توجه دادن کودک به رفتارهای وسواسی محیط ،
نظیر رعایت اصول اخلاقی در حد بسیار بالا، رعایت اصول ارتباطی ، کنترل نظم
و انضباط و سعی او به کامل بودن در حد بسیار ایده آل و عواملی چند از این
قبیل که الگوهای محیطی فرد را تشکیل می دهند، شخصیت وی را به سوی بروز
عوامل وسواسی سوق می دهد. خودارزیابی نیز به دنبال همین رفتارها ، مبتنی
بر این اندیشه می شود که شخص برای پذیرفته شدن بایستی تمامی خصائص مزبور
را در حد کمال در خود ایجاد نماید و این تنها عامل پذیرش وی در جمع ،
والدین و جامعه است که خودِ این ارزیابی منجر به ایجاد شخصیت وسواسی می
گردد.

عوامل پیشگیری کننده

مهمترین و ساده ترین عمل پیشگیری
کننده ، توجه مناسب و معتدل به ایفای نقش تربیتی برای کودک است. این که از
ارائه ی عوامل تربیتی و اِعمال فشار شدید جهت شکل دادن آداب و اصول در
رفتار کودک خودداری نمود. اما در بزرگسالی پس از بروز افکار وسواسی و یا
جبری و حتی وسواسی - جبری آنچه جهت کنترل و رفع این مشکل مهم است در چند
بخش کوتاه قابل ذکر است. در ابتدا آنچه مهم است شناسایی ، ارزیابی شدن ؛
مدت افکار وسواسی یا اعمال جبری و یا اختلال وسواسی – جبری است.

در یک
مفهوم کلی اگر هر یک از این حالات در حدی نیست که به فعالیت های فردی و
اجتماعی و در مجموع عملکردی فرد آسیبی وارد می کند و فرد به فعالیت های
فردی و اجتماعی خود به راحتی ادامه می دهد، این حالت شکل بسیار خفیفی بوده
و با فعالیت هایی چند ، قابل مقابله می باشد .  گاهی اوقات علت ها لزوماً
مستقیماً با فکر یا عمل وسواسی در ارتباط نیستند مثلاً وجود اختلاف بین زن
و مرد در مدت های طولانی و بروز نگرانی از طرد شدگی در زن توسط همسرش می
تواند او را وادار به رفتارهای وسواسی شدید در نظافت خانه نماید و یا این
عمل می تواند در توجه بیش از حد به نظافت کودک و خانواده منجر شود. پس در
ابتدا یافتن علت یا علل بروز اضطراب و گام برداشتن در جهت آن می تواند
مفید باشد. بیکاری و خالی بودن از فعالیت های فکری و عملی مناسب در زندگی
روزمره می تواند فضای مناسبی برای بروز افکار وسواسی باشد. به عبارت کلی
باید دید آیا شخص فعالیت های هدفمند کوتاه مدت یا بلندمدت در زندگی روزمره
ی خود دارد یا خیر و آیا بدانها می پردازد؟

پس بی هدفی و غیر فعالی
از عوامل زمینه ساز برای بروز افکار وسواسی است . وجود فعالیت های مکرر و
تنشهای روزمره ی بسیار و عدم رفع تنشها و خستگی های روزمره می تواند به
مرور، زمینه ساز خستگی روانی باشد . تنهایی و انزوا ، نداشتن ارتباط کلامی
و فیزیکی با دنیای خارج ، پرداختن به فعالیت های ضعیف و انفرادی در حد
زیاد ، خود به تدریج می تواند اضطراب زا و موجد افکار وسواسی باشد. همین
امر به نوعی در خصوص اعمال وسواسی صادق است. یک نکته ی رفتاری این که شخص
مبتلا به رفتارهای وسواسی می تواند رفتارهای مزبور را در یک دفترچه ی کوچک
یادداشت و عمل به آن را نیز یادداشت نماید . مثلاً کسی که در وارسی قفل در
وسواس دارد می تواند هنگام خروج از در بلافاصله قفل کردن آن را یادداشت
نماید و هنگامی که در مسیر حرکت خود فکر وسواسی به سراغ وی می آید ، به
یادداشت خود مراجعه کند . این عمل باعث می شود نگرانی وی مرتفع و عمل
وسواسی کنترل گردد.

اما هنگامی که هیچ یک از این توصیه ها کارساز
نیست و فکر یا عمل وسواسی کماکان وجود داشته و روز به روز نیز شدت می یابد
و یا در فرم خفیف تر در همان حالت باقی می ماند ، در این صورت لزوم رجوع
به متخصصین روان شناسی و مشاوره با آنها در زمینه مشکل مورد نظر مطرح می
گردد. در انتها لازم به ذکر است که این اختلال به شکل های متفاوتی در
افراد شایع است که در شرایط آزار دهنده ی آن توصیه می شود حتماً به روان
شناسان مراجعه گردد.